Подвиг оз чусмы

Сикт шӧрын, важиник кык судта керкалӧн стенмын, ӧшалӧ мемориальнӧй пӧв. Немдінсаяслы тайӧ — ассьыныс нималана земляк, Сӧветскӧй Союзса Герой Г.Ф. Тимушевӧс пыдди пуктана пас. И кӧть важӧн нин Георгий Фёдорович олӧ Москваын, сылӧн ним, сы йылысь бур казьтылӧмъяс колисны чужанінас.

Кыдзи тӧдса, Сӧветскӧй Союзса Геройлӧн звание сетсьӧ Рӧдина вӧсна героизмысь, ратнӧй подвигысь, яръюгыд повтӧмлунысь. Наградаыс лоӧ ыджыд честьӧн оз сӧмын наградитӧм мортлы, но и йӧзлы, кодъяс кытшын быдмис да петіс асшӧр олӧмӧ Герой. Миян мог — тӧдны, кутшӧм олан туй вуджис нималана земляк, сылӧн примеръяс вылын водзӧ нуӧдны делӧ, код вӧсна жар косьясын киссис том вир.

Кулӧмдінса олӧмаджык йӧз казьтылӧны сійӧс шӧркодь тушаа, топыд тэчаса, неуна лабутнӧй зонмӧн. Усть-Немысь локтӧм бӧрын Георгий эз пыр аддзы ёртъясӧс, сы ног жӧ мӧвпалысьясӧс. Витӧд класса велӧдчысь эз шыблась кывъясӧн, сылӧн ёсь видзӧдлас, водзвыв артыштӧм быд воськов тӧдчӧдісны кадысь водз верстяммӧм. Ю дорын и исласигӧн, вӧрын и школаын зонка вочасӧн восьтіс ёртъяс водзас ассьыс этшсӧ. Веськыдлун, отсавны дасьлун, быд верстьӧ делӧын кужанлун — ставыс тайӧ сӧвмис сыын челядьдырсяньыс на. Унатор, дерт, босьтіс батьыслысь, Фёдор Егорович Тимушевлысь, кодӧс немдінсаяс тӧдісны шань мортӧн, бур фельдшерӧн. Усть-Немса начальнӧй школаын на Георгий мӧвпаліс лоны учительӧн. И лоис эськӧ сійӧн, ӧд 1939 воын Усть-Куломса шӧр школа помалӧм бӧрын пырис Коми пединститутлӧн физико-математическӧй факультетӧ, но торкис война.

Великӧй Отечественнӧйлӧн первой воын нин сійӧ веськаліс армияӧ. Помаліс Архангельскса военно-инженернӧй училище. Нёль тӧлысся тайӧ пӧсь велӧдчӧмыс сетіс эз сӧмын «младшӧй лейтенант» медводдза воинскӧй звание, но и войналысь медводдза урокъяс. А нӧшта кывкутана экзаменъяс курсантъясӧс виччысисны фронт вылын.

«Харьков улын миян войскаяслӧн сьӧкыд тышъяс бӧрын 106-ӧд инженерно-сапёрнӧй батальон вешйис мукӧд частьяскӧд страна шӧрлань. 1942 вося июльын сійӧ тышкасис Дон вылын, а сэсся Сталинград дорын. Тані батальонлӧн личнӧй составлы тшӧкыда ковмыліс эновтны зыръяс да черъяс, автоматӧн киын петавны бойӧ пехотинецъяскӧд радын. Тадзи, пример вылӧ, лоис «Баррикадаяс» заводлӧн районын. Атакаӧн фашистъяс дзескӧдісны миянлысь подразделение да босьтісны зэв колана позиция. Медым бергӧдны сійӧс, командование муніс бӧръя воськов вылӧ — косьӧ петкӧдіс сапёрнӧй батальон» (Воспитанники Московского университета — Герои Советского Союза. — М. Изд-во Моск. ун-та. 1981).

Тайӧ батальонлӧн составын сапёрнӧй взводӧн и командуйтіс Тимушев. Ӧти бӧрся мӧд усьласисны боецъяс — враг вӧлі вывтасінын, та вӧсна сылӧн пулемётчикъяс эз лэдзны лэптыны юр. Противотанкӧвӧй гранатаӧн Георгий пасьвартіс матысса пулемёт. Но неылын таргыны кутіс мӧд. Салдатлысь корӧм гранатаӧн сапёръяслӧн командир пӧдтіс и сійӧс. Весьӧпӧрӧм фашистъясӧс бӧрыньтіс миян воинъяслӧн смел атака.

Сталинградскӧй кось бӧрын Тимушев участвуйтic Курскӧй дуга вывса косьын, Корсунь-Шевченковскӧй да Яссо-Кишинёвскӧй операцияясын. Пехотинецъяскӧд, артиллеристъяскӧд, танкистъяскӧд ӧтув сапёръяс стрӧитісны оборонительнӧй сооружениеяс маскируйтісны найӧс, пукталісны танкъяслы паныд минаяс, весалісны миннӧй полеяс. Курскӧй дуга вылын 5-ӧд инженерно-сапёрнӧй бригада пыр вӧлі сэні, кӧні медся сьӧкыд. Beжон чӧжся оборонительнӧй бойяс дырйи сійӧс ӧтилаӧ шыбитлісны вӧчны миннӧй поле, мӧдлаӧ тэчны ю вомӧн пос. Вермас лоны, сапёръяслӧн уджыс озджык тыдав, кыдзи, шуам, лётчикъяслӧн, танкистъяслӧн, но и налӧн быд воськов фронт вылын йитчӧма смертькӧд да воштӧмъяскӧд. И кыдзи жӧ лӧсялісны боецъяслы командирлӧн ышӧдана кывйыс да примерыс!

1944 вося августын 5-ӧд инженерно-сапёрнӧй бригадалӧн батальонъяс отсасисны 2-ӧд Украинскӧй фронтлы Яссо-Кишинёвскӧй операцияын. Найӧ «весалісны 62 миннӧй поле, аддзисны да чукӧртісны 12 сайӧ сюрс противотанкӧвӧй мина, 17 ыджыд фугас, стрӧитісны 16 пос, лӧсьӧдісны танкъяслы вуджӧм могысь 44 пос, дзоньталісны уна дас километр туй» (Освобождение советской Молдавии. Кишинёв, 1973).

Тайӧ операция дырйи коліс пасьвартны фашистъяслысь оборонительнӧй рубеж, коді вӧлі Серет ю бокын. Ю вомӧн кызвын вуджанінсӧ враг жугӧдіс, некымын пос видзис синъяссӧ моз. Сулаліс мог — танкъяслӧн да миян мукӧд войскалӧн вуджӧм вылӧ мырддьыны кольӧм посъяссӧ. Разведкаӧ мӧдӧдісны лейтенант Тимушевлысь взвод, медым сійӧ тӧдмаліс матыстчан туйяс, видзӧдліс, ыджыд-ӧ враглӧн выныс.

— Вӧчӧй ставсӧ сідз, кыдзи лыддянныд коланаӧн, — шуис ротаса командир.

«Посъяс босьтігӧн збыльысь героизм петкӧдлісны Г.Ф. Тимушевлӧн взводса сапёръяс. Найӧ тӧдлытӧг да сюся уськӧдчисны враг вылӧ. Эз «копрась» пуляяслы взводса командир. Сійӧ медводзын кайис пос вылӧ, аскӧдыс нуӧдіс мукӧдсӧ» (Яссо-Кишинёвские Канны. М. «Наука». 1964).

Татшӧм ӧдйӧ артмӧ сӧмын кывъяс вылын. Строкаяслӧн автор челядьдырйиыс на вӧлі свидетельӧн, кыдзи тайӧ бой йылысь висьталіс ачыс Герой. Ӧти пӧрйӧ сійӧ воліс чужанінас, Усть-Немӧ, аддзӧдчыліс землякъясыскӧд сиктса клубын, школаын. Дерт, кывйысь кывйӧ вайӧдны висьтсӧ зэв сьӧкыд, но лоӧмторсӧ паськыдджыка восьтны отсалӧны Г.Ф. Тимушев йылысь книгаяс.

…Пос дорӧ матыстчыны пӧшти некыдз эз позь. Восьсаинын вермисны казявны быд вӧрзьӧдчӧм. Ковмис гусьӧник писькӧдчыны сёнъясӧд, кустъяс пӧвстӧд. Сынӧдыс вӧлі пель чунӧдмӧн лӧнь. Боецъяс некодӧн казявтӧг петісны юлӧн крут кыр йылӧ. Синъяс водзӧ сувтіс ыджыдсьыс-ыджыд кык судта пос. Улітіыс муніс шоссе, вылітіыс — кӧрт туй. Стрӧйбасӧ кутісны кӧрта-бетонысь ён мыджӧдъяс. Быд мыджӧд дорын тыдалісны сьӧкыда сӧвтӧм понтонъяс. Пос ӧтар-мӧдарын немечьяс дзебӧмаӧсь дотъяс, нюжӧдӧмаӧсь чутъясьысь проволока, кодйӧмаӧсь окопъяс.

Охрана некодысь видзчысьтӧг бовъяліс сэтчӧ-татчӧ, да и сылы эз эскыссьы, мый дзик ӧні кодкӧ вермас уськӧдчыны татшӧм ён укрепление вылӧ.

Тимушев лыддис коланаӧн босьтны объектсӧ. Джуджыд сёнӧд сійӧ вайӧдіс салдатъясӧс дзик чутъясьысь проволокалӧн потшӧс дорӧ. Таладорсянь враг найӧс бара эз казяв. Но мӧдарсяньыс друг грымӧбтіс ичӧтик пушка. Нюжмасьны эз позь! Автоматысь лыйсигмоз, Георгий чеччыштіс проволока вомӧн. Ӧдйӧ удайтчис вуджны окопъяс, кайны пос вылӧ. Ӧтлаын вӧліны радӧвӧйяс База, Серелега, Спица, Омега, Иванов да мукӧд. Ӧні разведчикъяслань лыйлісны кыкнан берегсянь. Командир гӧгӧрвоис, мый пос вермас качны сынӧдӧ быд здукӧ – абу прӧстӧ сы улӧ домалӧмаӧсь сьӧкыда сӧвтӧм пуръяс. Георгий казяліс проводъяс, кодъяс йитчисны понтонъяскӧд.Тимушевлӧн автомат шырыштіс ӧти провод, мӧдӧс, коймӧдӧс… Ӧні запал оз ӧзйы. Тадзи, враглы паныд помся лыйсьӧмӧн, салдатъяс воӧдчисны мӧд берегӧдз.

Разведчикъяс тӧдісны, мый бой эз на помась. Немечьяс вермисны палявны, чукӧртны вынъяс да йӧткыштны разведчикъясӧс юӧ, а сэсся вӧчны ассьыныс думыштӧмторсӧ. Взрыв виччысьысь пуръяс сулалісны пос улын. Сэк, кор бойлӧн шы вылӧ грымӧдісны-петісны сӧветскӧй танкъяс, сапёръяс мездалісны нин сьӧкыд понтонъяс, лэдзисны найӧс ю кывтчӧс. Тайӧ страшнӧй грузыс вермис быд здукӧ йиркнитны дзик ӧти пуляысь — абу жалитӧмаӧсь фашистъяс взрывчаткасӧ. Миян танкъяс ӧдйӧ вуджисны врагладорӧ, медым водзӧ зырны сійӧс Фокшанылань.

«Сапёръяс уджалісны сэки зэв бура, мый вӧсна гитлеровецъяс эз вермыны жугӧдны Серет ю вомӧн пос. 6-ӧд танкӧвӧй, а сы бӧрын 27-ӧд армиялӧн главнӧй вынъяс кад воштытӧг венісны сьӧкыд рубеж. Вуджанінъяс босьтӧм отсаліс миян войскалы тэрыба мунны Бухарест вылӧ» (Яссо-Кишинёвские Канны. М. «Наука». 1964).

Тайӧ подвигсьыс СССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн 1945 во март 24 лунся Указӧн Г.Ф. Тимушевлы сетӧма Сӧветскӧй Союзса Герой звание.

Казьтылана бой бӧрын регыд мысти лейтенант Тимушев сьӧкыда ранитчис, армияӧ бергӧдчыны сэсся эз нин вермы. Висьталӧны, волӧма сэки чужанінас. Фронтӧвӧй биӧн чишкалӧм морт кутчысис, кыдзи и колӧ салдатлы, эз тшапитчы, но вӧлі вылын юра, эз ошйысь, но война вылын аддзывлӧмторъяссӧ донъяліс ас ногыс.

Рӧдвуж дорас сійӧ тотшкӧдчӧма войнас. Повзьӧм вылысь первойсӧ фронтовикӧс абу кӧсйӧмаӧсь вeсиг лэдзны керкаӧ. Войнаыд ӧд ӧдйӧ вежӧ мортлысь чужӧмсӧ. А локтӧма отставкаын офицер омӧлик паськӧма, розя кӧмкота. Пединститутын велӧдчысь чойыс вичмӧдас сэсся ичӧтик стипендиясьыс сьӧм, медым ньӧбны Геройлы выль гын сапӧг.

1945 воын Георгий Фёдорович пырис Московскӧй университетлӧн физическӧй факультетӧ. Во мысти землякъясыс сійӧс бӧрйисны СССР-са Верховнӧй Советӧ депутатӧн. Университет помалӧм бӧрын коми морт велӧдчис аспирантураын, дорйис кандидатскӧй дисертация. Кыдзи аддзам, война эз сот сылӧн морӧсысь наука дорӧ муслун, а ещӧ на ёнмӧдіс, медым физик тыр вынӧн уджаліс мирнӧй олӧмын.

Бӧрынджык Тимушевӧс мӧдӧдісны командировкаӧ Монгольскӧй Народнӧй Республикаӧ, медым отсасьны национальнӧй кадръяс дасьтӧмын. Ӧні миян земляк уджалӧ МГУ-лӧн ядернӧй физика Институтын, нималӧ аслас научнӧй корсьысьӧмъясӧн. Такӧд тшӧтш активнӧя участвуйтӧ общественнӧй олӧмын, том йӧзӧс военно-патриотическӧя воспитайтӧмын. «Бӧръя дас воясас университетын быд во котыртлісны революционнӧй, боевӧй, трудӧвӧй славалӧн местаясті 80-90 поход. Медся ёна водзмӧстчисны тайӧ делӧас МГУ-ын уджалысь ветеранъяс: отставкаын полковник А.Я. Сошников. Сӧветскӧй Союзса Герой Г.Ф. Тимушев, профессор Г.В. Добровольский да с. в.» (Московский университет в Великой Отечественной войне. М. Из-во Моск, ун-та. 1985).

Немецко-фашистскӧй войскаӧс Москва дорын пасьвартӧмсянь 42 годовщина дырйи братскӧй гу дорын восьтны митинг честь усис Г.Ф. Тимушевлы. Победалӧн 30 вося юбилейлы сиӧм торжество дырйи воссис  МГУ-са пӧгибнитӧм студентъяслы Памятнӧй обелиск. Сэки почётнӧй эскорт водзын бронетранспортёр вылын Г.Ф. Тимушев вайис Кремлёвскӧй стена дорса Вечнӧй биын ӧзтӧм факел. Кыдзи МГУ-ысь войнаса ветеранъяс сӧветысь председательӧс вежысь, Георгий Фёдорович активнӧя участвуйтіс да участвуйтӧ и мукӧд гырысь мероприятиеясын.

Геройлысь олӧмсӧ паськыдджыка петкӧдлӧм могысь редакция мӧвпалӧ мӧдӧдлыны авторӧс Москваӧ земляккӧд аддзысьлӧм вылӧ. Тайӧ лоас тулыснас, а ӧні бур эськӧ вӧлі, миянлысь материалъяс кӧ озырмӧдісны лыддьысьысьяслӧн письмӧяс. Водзвыв позьӧ шуны, мый найӧ вермасны восьтны интереснӧй лист бокъяс оз сӧмын Геройлӧн, но и ставнас районлӧн олӧмысь. И кӧть сійӧ 5,5 тысяча мортыс, кодъясӧс Эжва йыв мӧдӧдліс фронт вылӧ, эз ставӧн лоны геройясӧн, найӧ вӧчисны Рӧдина дорйигӧн сэтшӧм жӧ подвиг.

Эм мый гижны тайӧ морт йывсьыс. Миян земляклӧн олан туй пырӧ оз сӧмын Усть-Немлӧн, но и ставнас районлӧн историяӧ. И век жӧ ми зэв на этшатор вӧчам ассьыным нималана йӧзӧс, налысь оласног пропагандируйтӧм могысь. Усть-Немса школаысь краеведъяс кӧ чукӧртісны кутшӧмсюрӧ материал Герой йылысь, Усть-Куломын казьтылантор пӧшти абу. Сӧмын райвоенкоматын дыр ӧшаліс стенд, кӧні вӧлі Г. Тимушевлӧн да маршал А. Гречколӧн аддзысьлӧмлы сиӧм фотография. Районын абу ни ӧти школа, кодлы сетӧма Геройлысь ним, ни ӧти сиктын да посёлокын абу сылӧн нима улича. Усть-Нем сельсӧвет исполкомса председатель С.В. Паршуковлӧн кывъяс серти кӧ, уличасӧ позьӧ лӧсьӧдны, но вопроссӧ колӧ решитны Moсква пыр. Водзмӧстчысьыс бара жӧ абу некод.

Усть-Нем школа бердын шуӧма восьтны краеведческӧй музей. Тӧдӧмысь, велӧдчысь-краеведъяслӧн тырмӧ материал Геройлы сиӧм пельӧс дасьтӧм вылӧ, ӧд кымын во нин историк К.А. Тюрниналӧн веськӧдлӧм улын корсьысьӧны школаса челядь. Пельӧссӧ лӧсьӧдны-озырмӧдны эськӧ ёна вермас отсавны Г.Ф. Тимушевлӧн чойыс, вӧвлӧм учительница, ӧні пенсионерка Л.Ф. Тимушева. Лидия Фёдоровналӧн гортса архивын, дерт жӧ, эмӧсь вокыс йылысь книгаяс, фотографияяс, кодъяс вермасны уналысь чужтыны интерес Герой да сылӧн олӧм дорӧ. Пример вылӧ, редакциялы тӧдмасьӧм вылӧ сійӧ бур сьӧлӧмӧн сетіс ӧні пӧшти некӧн аддзывтӧм книгаяс.

Г.Ф. Тимушев йылысь материал чукӧртӧмӧ вермас пуктыны тӧдчана пай и районнӧй газет. Бур эськӧ вӧлі, районса олысьяс кӧ — ветеранъяс, учительяс, Усть-Немса да Усть-Куломса школаясын войнаӧдз велӧдчылӧм йӧз, юксясны Г.Ф. Тимушевкӧд йитчӧм асланыс казьтылӧмъясӧн. Эжва йылын Сӧветскӧй Союзса Геройыс дзик ӧти, и вунӧдны сылысь нимсӧ миянлы некыдз оз позь, кыдзи оз позь вунӧдны ciйӧс, мый Усть-Нем жӧ сетіс страналы куимнан степеня Слава орденлӧн кавалер А.А. Тимушевӧс. Татшӧм йӧзнас колӧ гордитчыны.

Кодкӧ вермас юавны: а кутшӧм йитӧдъяс кутӧ ачыс Герой чужаніныскӧд? Кыдзи висьталӧ Л.Ф. Тимушева, зэв топыд йитӧдъяс. Унакӧд письмӧасьӧ, и сэсся ӧд Коми муын сылӧн ыджыд рӧдвуж: Сыктывкарӧ Георгий Фёдорович воліс кольӧм воын на. Дерт, татшӧм ветлӧмъяс вылӧ ёна тӧдчӧны и фронт вылын воштӧм здоровье (неважӧн вӧчисны сьӧкыд операция), и содӧм нин apлыд. Но районын да pecпубликаын вежсьӧмъяс дорӧ миян земляк некор абу веськодь — кутшӧм пи вермас лоны веськодьӧн аслас мамлӧн тӧждъяс дорӧ?

В. БАБИН.

Усть-Нем.

Ленин туйöд, 1989, Ноябр 25 лун.